ürək

is.

1. İnsanda qan dövranının, döş boşluğunun sol tərəfində yerləşən əzələli kisə şəklində mərkəzi orqanı; qəlb. Ürəyin döyünməsi. Ürək xəstəliyi. // Döşün qol tərəfində həmin orqanın üstündəki yer. Ürəyini tutmaq. – Bibixanım əlini ürəyinin üstünə qoydu. . B. Bayramov.

2. məc. Həmin orqan insanın hiss, həyəcan, əhvali-ruhiyyə, təəssürat simvolu kimi. Adamın ürəyi sevinir. Ürəyini həyəcanlandırmaq. Ürəyim sakit deyil. – <Sultan bəy:> Yaxşı, yaxşı, naz eləmə, bilirəm ki, ürəyində sevinirsən. Ü. H.. Ailədə ünsiyyət artıran, ürəkdə munis duyğular oyadan belə axşamlardan sonra yuxu nə qədər şirin olardı. M. İ.. // məc. Bu orqan həssaslıq, xeyirxahlıq simvolu kimi. Ürəyi olmayan adamlar onu başa düşə bilməzlər. // Həmin orqan məhəbbət, sevgi, eşq, vurğunluq, qəlbən bağlılıq kimi (bu mənada əsasən «qəlb» sözü işlənir).

3. məc. bax qəlb 2 2-ci mənada. <Fitnə:> Bu, elin öz istəyidir; El dövlətin ürəyidir. A. Ş..

4. məc. Cəsarət, hünər. Gecə ikən bir qadının təkbaşına ormana getməsi böyük bir ürək və cəsarət istər. S. H..

5. Ürəyindən şəklində zərf – istədiyi kimi, arzusuna müvafiq olaraq, arzuladığı kimi. <Hacı Hüseyn İslamın> lap ürəyindən danışmışdı. S. H..

6. Ürəklə şəklində zərf – 1) qorxmadan, çəkinmədən, ehtiyat etmədən, hünərlə, cəsarətlə. Ürəklə vuruşmaq. – Şahmar ürəklə dilləndi. B. Bayramov; 2) həvəslə, ürəkdən, can və könüldən. Çox məclis qurmuşam ağ bulağında; Ürəklə danışıb gülmüşəm, dağlar! Aşıq Şəmşir.

◊ Ürək ağrısı (yanğısı) ilə – bax ürəkağrısı. O – ürək yanğısı, göz yaşları, bir çəngə bulud; Oyadıb yaddaşı, vicdanı utandırdı muğam. B. V.. Ürək bağlamaq – qəlbini bağlamaq, qəlbən bağlanmaq. Yoldaşına ürək bağlamaq. Ürək bulandırmaq – nifrət hissi oyatmaq, iyrəndirmək. Hələ şəhərlərdə nişanələr var; Ürək bulandıran əfsanələr var. M. Müş.. Ürək çırpıntısı ilə – ürəyi çırpına-çırpına, intizarla, narahatlıqla. Sözün yerinə düşdüyünə sevinən Tükəzban xala, ürək çırpıntısı ilə Muradovun cavabını gözlədi. İ. Ş.. Ürək dostu (yoldaşı) – ən yaxın dost, yoldaş, sirdaş. Dostun bir tək dostu ol; Arxa-dirək dostu ol; Dost deyib, dost olanda; Söz yox, ürək dostu ol. (Bayatı). Ürək eləmək – bir işi görməyə cürət etmək, cəsarətlənmək, ürəklənmək. Nə mən ürək edirəm, yazım ona bir kağız; Nə də mənə yazmayır o şən, o mehriban qız. Ə. Cəm.. Ürək eləməmək – cəsarət eləməmək, ürəklənməmək. O qədər adamdan heç kəs cınqırını çıxartmağa da ürək eləməsin?! Ə. Ə.. Ürək qızdırmaq – inanmaq, etibar etmək, qızmaq. Ona ürək qızdırmaq olmaz. – <Rüstəm kişi> Yarməmməd hadisəsindən sonra Salman və Lal Hüseynə ürək qızdıra bilmirdi. M. İ.. <Gövhər xanım:> Tanımadığım, bilmədiyim adama necə ürək qızdırım? İ. Hüseynov. Ürək qoymamaq – bax ürəyini yarmaq. Öpdülər Osmanı qaçaqlar təktək; Dedilər: – Qoymadın sən bizdə ürək! H. K. S.. Ürək sındırmaq – ürəyinə toxunmaq, qəlbinə toxunmaq, özündən incitmək. Özgə qismətinə göz də dikmədim; Ürək sındırmadım, qəlb incitmədim. B. V.. Ürək vermək – 1) ürəkləndirmək, cəsarətləndirmək, bir işə ruhlandırmaq. Arabir Nəbi yoldaşlarına ürək vermək üçün nərə çəkir. «Qaçaq Nəbi». <Sərvinaz:> Toyuq ölsə bir çəngə tükdür, dəvə ölsə dərisi bir yükdür, – deyə, öz-özünə ürək verdi. B. Bayramov; 2) sevmək, məhəbbət yetirmək. <Rövşən:> Xanım, mənim sevgilim vardır. Mən onunla əhd-peyman eləmişəm ki, bir özgəsinə ürək verməyəm. (Nağıl). Ürək yandırmaq – bax can yandırmaq («can»da). İşə ürək yandırmaq. – <Kələntər Rüstəmə:> Hərəsi bir dərədən gəlib. Muğana nə ürək yandıracaqlar. . M. İ.. Ürək yanğısı ilə – bax ürək ağrısı ilə. Katib . . ürək yanğısı ilə davam etdi. B. Bayramov. Ürəkdən tikan çıxar(t)maq – birinin qisasını başqasından almaq. Ürəklərini boşaltmaq – öz kədərlərini, həyəcanlarını, hisslərini bir-birinə danışmaq. Ürəyə işləmək – təsir etmək, təsirləndirmək. Nənənin ürəyə işləyən sözlərinin müqabilində Cəmil də doluxsundu. S. R.. Ürəyi açılmaq – qəmdən, kədərdən qurtarıb sevinməyə başlamaq, kefi açılmaq. <Sara Əbdülə:> Zəhmət də olsa, lütf edib, məni pəncərənin qabağına aparın, bir az <xanəndəyə> qulaq asım, ürəyim açılsın. C. C.. <Tükəzban:> O zamanlar adamın ürəyi açılmır, üzü gülmürdü. M. Hüs.. Ürəyi ağrımaq məc. – yazığı gəlmək, rəhmi gəlmək; acımaq. Ürəyi ağzına gəlmək – 1) iyrənmək, çiyrənmək. <Qurban:> Üzünə baxanda adamın ürəyi ağzına gəlir. Ə. Haqverdiyev; 2) bərk qorxmaq, qorxu hissi keçirmək. Ürəyi aşıb-daşmaq – çox sevinmək, şadlanmaq, fərəhlənmək. Ürəyim fərəhdən aşıb-daşanda; Qışı yaz görürəm, qaranı ağ mən. B. V.. Ürəyi atlanmaq – 1) həsrətində olmaq. O yerləri görmək, Çinarlı bulaqdan su içmək üçün Yusifin ürəyi atlanırdı. B. Bayramov; 2) bax ürəyi döyünmək. <Sabirin> dərs zamanı həmişə ürəyi atlanırdı. S. R.. Ürəyi atmaq – bax ürəyi atlanmaq 1-ci mənada. Ürəyi ayağının altına düşmək – bax ürəyi qopmaq. Ürəyi bir tikə olmaq – bax ürəyi ərimək. Burada bəzilərinin ürəyi bir tikə olur. M. C.. Ürəyi birtəhər olmaq – özünü pis hiss etmək, ürəyi üzülmək. <Sevil Atakişiyə:> Bəsdir, ay əmi, ürəyim birtəhər oldu. C. C.. Ürəyi boşalmaq – sakitləşmək, ağlayıb rahat olmaq. . . Şəfiqə isə evdə tək qalıb ürəyi boşalana kimi ağladı. İ. M.. Ürəyi böyümək – iftixar, məmnunluq hissi ilə fərəhlənmək, sevinmək. Səhərki sovqat şeylərinin hazırlanmasını fikirləşdikcə Qərənfil xalanın ürəyi böyüyür, şadlığından otağa sığmırdı. Ə. Vəl.. Ürəyi bulanmaq – 1) qusmaq ehtiyacı hiss etmək, mədəsi qarışmaq. <Səfərqulu bəy:> . . Şoqəribin adını çəkəndə ürəyim bulanır. S. S. A.. <Əlləzoğlu:> <Gülgəzin> yenə ürəyi bulanır, başı da ağrıyır. İ. Hüseynov; 2) nifrət hiss etmək, nifrətlənmək. Əbil gördüklərini, eşitdiklərini qeyd eləyir, dostlarını görəndə ürəyi bulanır, qan beyninə sıçrayırdı. Ə. Vəl.. Ürəyi buz kimi olmaq – tamamilə sakit, rahat, xatircəm olmaq. Ürəyi cızıldamaq (cız-cız cızıldamaq) – bax ürəyi yanmaq 2-ci mənada. Ürəyi çatlamaq – ürəyi partlamaq. Çatlayır, Xanbacı, qəmdən ürəyim; Qovuşub lap acığımdan kürəyim. M. Ə. S.. Ürəyi çəkilmək – son dərəcə üzülmək, zəifləmək, canı qalmamaq. Hacı Atakişi köksünü ötürdü: – Yox, Əli Sadiqi, elə demə, ürəyim çəkilib, quru bədənim qalıb. Ə. Abasov. Ürəyi çəkməmək – bax ürəyi götürməmək. Ürəyi çırpınmaq – narahat olmaq, həyəcanlanmaq. Səltənətin ürəyi çırpındı. B. Bayramov. Ürəyi dabanına düşmək – bax ürəyi ayağının altına düşmək. Ürəyi dağ boyda olmaq (dağa dönmək) – fəxr etmək, iftixar etmək, hədsiz sevinmək. Sözlərini dalğa-dalğa yaydı səhər küləyi; Dağa döndü anaların, ataların ürəyi. S. V.. <İlyas Adiləyə:> Dayımla bərabər yanaşı at sürərək kənddən çıxanda ürəyim dağa dönmüşdü. Ə. M.. Ürəyi dağ-dağaya düşmək – bərk həyəcan keçirmək, narahat olmaq, səksəkəli olmaq. Qız ha gözlədi ki, indi İbrahim gələr, bu saat İbrahim gələr, gördü yox, İbrahim, deyəsən, heç burda yoxmuş. Axırda ürəyi dağ-dağaya düşdü. (Nağıl). Ürəyi dağlanmaq – son dərəcə qəmlənmək, kədərlənmək. Bu zaman Lətif şahın ürəyi dağlanıb, sazı basdı sinəsinə. «Lətif şah». Ürəyi darıxmaq – bax ürəyi sıxılmaq. Əşrəfin ürəyi darıxdı. S. Rəh.. Ürəyi daşa dönmək – zalımlaşmaq, qəddarlaşmaq, amansızlaşmaq, riqqət hissini itirmək. <Əbdül:> Adamların ürəyi daşa dönüb. C. C.. Göz qızanda qulaq kar olur, ağıl başdan çıxır, ürək daşa dönür, dil lal olur. Ə. Abasov. Ürəyi daşdan (dəmirdən) – zalım, rəhmsiz, heç kəsə yazığı, rəhmi gəlməyən, acımayan adam haqqında. Ürəyi daş olan bir filankəsə; İndi necə qıyım öz ürəyimi? B. V.. Ürəyi dilində – sadədil, ürəyiaçıq adam haqqında. Qasım Kəngərli təbiətən sadə, təmiz adam idi, «siyasət» bilməzdi, ürəyi dilində idi. M. İ.. Ürəyi dolu – kədərdən və ya sevincdən ürəyində çoxlu deməli, yaxud yazmalı sözü olan adam haqqında. Məstan bəyin ürəyi dolu idi. Boşaltmağa adam axtarırdı. B. T.. Ürəyim doludur, qoy deyim bir-bir; Boldur çörəyimiz, boldur çayımız. H. Hüseynzadə. Ürəyi düşmək – bərk qorxmaq, vahimələnmək. <Odabaşı:> Mücrünü gördükcə Fərmanın bir qədər ürəyi düşdü. Ə. H.. <Xanımnaz:> Salıblar <Almazı> dilə-ağıza. Hələ iki adam yığışanda ürəyim düşür. C. C.. Ürəyi ərimək – kədərdən, qorxudan üzülmək. Neyləyim kim, bən fəqirəm, sən əmir; Həsrətindən yürəyim hərdəm ərir. Nəs.. Ürəyi əsmək – 1) iztirab keçirmək, qorxudan əsmək. <Xanımnaz Almaza:> Ay qızım, qurban olum sənə, ürəyim əsirdi. C. C.. <Səlim bəy:> Bax, yenə əlimdə əsirsən, əsir; Duyuram, qorxudan ürəyin əsir. S. Rüstəm; 2) birinin həsrətində olmaq, arzulamaq. Gülşadın anasından ötrü ürəyi əsirdi, burnunun ucu göynəyirdi. Ə. Vəl.. Ürəyi getmək – 1) huşunu itirmək, bayılmaq. Bu yerədəymənin zərbindən zavallı uşağın ürəyi getdi. S. S. A.. <Əbdül Gülnisəyə:> Xanım, Saranın ürəyi gedib, tez həkim lazımdır! C. Cabbarlı; 2) bərk acmaq, yemək istəmək. <Maya:> Gedək, Pərşan, mən özüm də qayğanaqdan-zaddan bişirə bilirəm, yaman da acmışam, yəqin ki, Qaraşın da ürəyi gedir. M. İbrahimov; 3) bir şeyin bərk həsrətində olmaq, arzusunda olmaq, istəmək. <Təlxək əcinnə:> Səndən ötrü ürəyim gedir. Ə. H.. Ürəyi gəlməmək – 1) qıymamaq, əli getməmək, heyfi gəlmək. Sürəyya sonsuz bir fərəhlə bu açılan qönçələrin üzərinə yüyürür, onları qoparmağa ürəyi gəlmir, yalnız əllərinin şəfqətli təmasilə bir-bir onları oxşamaq istəyirdi. Ə. M.. Əsmər xala gözlərini stolun kənarında qüssəli oturmuş adamdan çəkdi, ancaq bu sözləri deməyə ürəyi gəlmədi. Q. İlkin; 2) qorxmaq, ehtiyat etmək, çəkinmək. Əcəb xala kəndin aşağı başında olduğu üçün təkbaşına gecə vaxtı getməyə ürəyi gəlmədi. S. H.. Ürəyi götürməmək – təbiəti qəbul etməmək, çəkməmək. Həkimin yazdığı dərmanı anama çətinliklə içirdirdim, ürəyi götürmürdü. M. C.. Ürəyi gup (gurp, tıp) eləmək – bax ürəyi düşmək. Ürəyi gülmək – şadlanmaq, fərəhlənmək, sevinmək. Ürəyi xarab olmaq – 1) bax ürəyi getmək. Mehribanın ürəyi xarab olub özündən getmişdi. S. Hüseyn; 2) bərk kədərlənmək, təsirlənmək. Qız özünü saxlaya bilməyib ağladı. Ata-anasının ürəyi xarab olub dedilər. (Nağıl). Ürəyi içinə düşmək – bax ürəyi düşmək. Ürəyi istədiyi kimi – necə istəyir, necə lazımsa. Ürəyi istədiyi qədər – nə qədər istəyir, nə qədər lazımsa o qədər. Ürəyi istəyən – hər nə istəyir, hər nə lazımdır, hər nə arzulayır. Novruz bayramına iki gün varıydı. . . Küsülülər barışırdı, ürəyi istəyənlər bir-birini qonaq çağırırdı. . . «Aşıq Ələsgər». Ürəyi keçmək – bax ürəyi getmək 1-ci mənada. Güllənin səsinə padşahın ürəyi keçib yerə yıxıldı. (Nağıl). Ürəyi köksünə sığmamaq – hədsiz dərəcədə fərəhlənmək, iftixar etmək, sevinmək. Ürəyi kövrəlmək (kövrəklənmək, kövrəkləşmək) – doluxsunmaq, təsirlənmək, riqqətə gəlmək. Kərəm bunları görəndə ürəyi kövrəldi. «Əsli və Kərəm». Ürəyi qalxmaq – 1) bax ürəyi bulanmaq 1-ci mənada. <Şamoya> elə gəldi ki, onun quluncu bərk sancır, kürəyi qovuşur, ürəyi qalxır. S. Rəhimov; 2) bax ürəyi atlanmaq 1-ci mənada. Ürəyi qan olmaq (qana dönmək) – son dərəcə kədərlənmək. Kərəmin ürəyi qana döndü, elə bildi ki, bu, Əslinin ceyranıdır. «Əsli və Kərəm». Harda qaldın, sənə qurban, ürəyim qan oldu? M. M.. Ürəyi qanla dolmaq – bax ürəyi qan olmaq (qana dönmək). Ürəyi qəfəsə salınmış quş kimi çırpınmaq – bax ürəyi quş kimi çırpınmaq. Ürəyi qıldan (sapdan, tükdən) asılı olmaq (asılmaq) – ürəyi xəstə, zəif adam haqqında. Ürəyi qırılıb ayağının (ayaqlarının) altına düşmək – bax ürəyi ayağının altına düşmək. Ürəyi qısılmaq – qüssələnmək, kədərlənmək. Tutqun havadan adamın ürəyi qısılır. Ürəyi qızınmaq – xoşlamaq, xoşuna gəlmək, bəyənmək. <Xəlil:> Səni görən kimi ürəyim qızındı, xoşuma gəldin. S. Rəh.. Ürəyi qızmaq – 1) inanmaq, etibar etmək; qızmaq. Hərçənd <Gülpərinin> bu şəhərdə tanışları vardı, amma onlara da ürəyi qızmırdı. S. S. A.. <Gövhər xanım:> Onlara da ki ürəyim qızmır, ümid eləmirəm. İ. Hüseynov; 2) bax ürəyi qızınmaq. Ürəyi qopmaq (qırılmaq) – bərk qorxmaq, qorxu hissi keçirmək. <Dərviş:> Paltar xışıltısını eşidərək ürəyim qopdu. A. D.. Nərgizin ürəyi qopdu. Ə. M.. Ürəyi qubarlanmaq (qubar bağlamaq) – bax ürəyi qan olmaq (qana dönmək). Kərəmin ürəyi qubarlandı, sazını dərdli sinəsinə basıb dedi. «Əsli və Kərəm». Ürəyi quş kimi çırpınmaq – bax ürəyi yarpaq kimi əsmək. Yol qısaldıqca Nəcəfin ürəyi quş kimi çırpınır, səbri tükənirdi. Q. İlkin. Ürəyi nanə (nanə yarpağı) kimi əsmək (titrəmək) – bax ürəyi əsmək. Ürəyi od tutmaq (od tutub yanmaq) – bax ürəyi yaralanmaq. Gəlirəm dəhşətə gördüklərimdən; Od tutur ürəyim, hərlənir başım. S. Rüst.. Əbilin tüstüsü təpəsindən çıxır, ürəyi od tutub yanırdı. Ə. Vəl.. Ürəyi oxşamaq – həzz vermək, ləzzət vermək, zövq vermək. Bu musiqi adamın ürəyini oxşayır. Ürəyi olmaq – arzu etmək, arzusunda olmaq, istəmək. Ürəyi parçalanmaq (parça-parça olmaq) – bax ürəyi partlamaq 1-ci mənada. Qoparıb atmışdılar bir gülü budağından; Ürəyim parçalandı, hücum çəkdi dərd mənə. S. Rüst.. <Əbdülkərim:> Od çıxırdı elə bil o yanıqlı nəfəsdən; Qana dönmüş ürəyim parçalandı bu səsdən. B. V.. Ürəyi partlamaq – 1) intizardan, kədərdən, pis xəbərdən bərk həyəcanlanmaq, kədərlənmək, ürəyi parçalanmaq. <Məryəmin> fikirdən, qüssədən az qaldı ürəyi partlasın. M. İbrahimov; 2) ürəyin fəaliyyətinin dayanması nəticəsində ölmək. Yarım saat keçməmişdi ki, Hacı Nəsirin dükanda ürəyi partlayıb vəfat etməsi xəbəri gəldi. S. S. A.. Ürəyi sakitləşmək (sakit olmaq) – sakit olmaq, sakitləşmək, rahatlanmaq, nigarançılıqdan qurtarmaq, xatircəm olmaq. <Ata:> Qızım, bu vilayətdə əgər ürəyin sakit olmursa, köçüb, başqa vilayətə gedək. (Nağıl). Əmisi uşaqları peşkəş qutularını açmamış Ağcanın ürəyi sakitləşməzdi. M. C.. Ürəyi səksəkədə (səksəkəli) olmaq – təşviş, təlaş keçirmək, intizarda olmaq. Oturmuşdum səkidə; Ürəyim səksəkədə; Yardan baş alma gəldi; Bir qızıl nəlbəkidə. (Bayatı). Ürəyi sərinləmək – rahatlaşmaq, sakitləşmək, xatircəm olmaq. Ürəyi sıxılmaq – kədərdən, qəmdən, yorğunluqdan, yaxud acınacaqlı bir şeyi görməkdən üzülmək, üzüntü duymaq, ürəyi ağrımaq, qəlbi sıxılmaq. Saçları dağınıq dolaşırsan tək; Sıxılır yalnızlıq əlində ürək. Ə. C.. Budaqları sınıq ağacları görərkən yolçunun ürəyi sıxıldı. Ə. M.. Ürəyi sınmaq – incimək, qəlbi sınmaq. <Pəri:> Bəhram! Sən xoşəxlaqsan, amma arabir sənin bu hərəkətlərini görəndə ürəyim tamamilə səndən sınır. C. C.. Tərif etsəm, məni gözəllər qınar; Etməsəm, bilirəm, ürəyin sınar. M. R.. Ürəyi sızıldamaq – bax ürəyi ağrımaq. Ürəyi soğan qabığı kimi soyulmaq – bax ürəyi yanmaq 1-ci mənada. Ürəyi soyumaq – 1) sakitləşmək, rahat olmaq, xatircəm olmaq. <Canbalayev:> Ürəyi soyumayıb, indi də ailəmin içinə əl atır, ürəyimi partlatmağa çalışır. İ. Hüseynov; 2) incimək, ürəyi sınmaq, qəlbi sınmaq. <Ceyniz:> <Şiz> əllərini ac qurd kimi quzu buduna uzadandan bəri ürəyim ondan soyumuşdu. Ç.. Ürəyi sökülmək (tel-tel olmaq) – son dərəcə kədərlənmək, qəmlənmək. Sökülür ürəyim, tutulur dilim. M. R.. <Nazlı Gülzara:> Bir yandan sevinirəm, bir yandan ürəyim teltel olur. Ə. M.. Ürəyi şama dönmək (şam kimi ərimək) – bax ürəyi ərimək. Narınca bax, narınca; Saxlaram saralınca; Şama döndü ürəyim; Səndən cavab alınca. (Bayatı). Ürəyi şan-şan olmaq – bax ürəyi parçalanmaq (parça-parça olmaq). Pəri Soltan əhvalatı eşidəndə ürəyi şan-şan olub dedi. (Nağıl). Ürəyimiz oldu şan-şan; Aldığımız bu yaradan. B. V.. Ürəyi şişmək – 1) bax ürəyi dağa dönmək. Oğlunun müvəffəqiyyətindən atanın ürəyi şişdi; 2) darıxmaq, təngə gəlmək. Sabirin «arizi qəmlər əlindən»; Ciyəri dağlandı, ürəyi şişdi; O ürək dünyanı dərk edən gündən; Nə qədər cəfaya tab eyləmişdi. B. V.. Ürəyi tir-tir əsmək – bərk həyəcan, iztirab keçirmək. Ürəyi titrəmək – bax ürəyi əsmək. Bilsəydi ki, yerimdə mən durmuşam dağ kimi; Məgər titrəyərdimi ürəyi yarpaq kibi? X. Rza. Ürəyi tutmaq – 1) xoşuna gəlmək, xoşlamaq, sevmək, bəyənmək, ürəyinə yatmaq. <Gəldiyev:> Bəlkə sizin təsadüf saydığınız adam qızınızın xoşuna gəlmişdir, bəlkə ürəyi tutmuşdur. Mir Cəlal; 2) ürək ağrısı tutmaq. Ürəyi tutulmaq – qəmlənmək, kədərlənmək. <Asya:> Ay Gülçöhrə, sən oxuyanda həmişə mənim ürəyim tutulur, bikef oluram. Ü. H.. Ürəyi tükdən nazik – ürəyiyumşaq, ürəyinazik, çox riqqətli adam haqqında. Ürəyi uçmaq – çox sevinmək, həddən artıq şadlanmaq. Ürəyi uçunmaq – bihal olmaq, titrəmək. Oğlunun tutduğu işdən kişinin qəzəblənəcəyini yaxşı bildiyindən, Salatının ürəyi uçunurdu. İ. Ş.. Ürəyi üstündə durmamaq – qorxudan, iztirabdan, intizardan və s. dən bərk həyəcan keçirmək, çox narahat olmaq. <Gülnaz:> Ax, qorxudan ürəyim üstümdə durmur. Ü. H.. Ürəyi üstünə gəlmək – əvvəlki rahatlığı, təskinliyi, xatircəmliyi qayıtmaq, rahat olmağa başlamaq. <Sona Həmzəyə:> Denən heç nə yoxdur, xəbər yalandır, <Qadirin> bəlkə ürəyi üstünə gəlsin! Ə. Ə.. Ürəyi üzülmək – bax ürəyi ərimək. Ürəyi vurulmaq – sevmək, məhəbbət salmaq. Ona vurulmuş ürəyim; Ondan ayrılmamış bir an; Nə arzum, nə diləyim. N. R.. Ürəyi yanmaq – 1) yazığı gəlmək, rəhmi gəlmək, acımaq. Paşa Qəribin ağlamağını görüb ürəyi yandı. «Aşıq Qərib». <Nəbi:> Mən də, doğrusu, atayam, ürəyim yanır, qızıma yazığım gəlir. Ə. Haqverdiyev; 2) bərk susamaq, susuzlamaq. <Qarı:> Qızım, bir qaşıq su ver, içim, ürəyim yaman yanır. (Nağıl). <Yunis:> Su ver, xalacan, ürəyim yanır. . . Ə. M.. Ürəyi yaralanmaq – pis bir şeydən, hadisədən və s. dən mütəəssir olmaq, kədərlənmək. Ürəyi yarpaq kimi əsmək – bax ürəyi əsmək. Ürəyi yerində olmamaq – narahat olmaq, həyəcan keçirmək, iztirab içində olmaq. Ürəyi yerindən qopmaq (oynamaq) – bax ürəyi qopmaq. Ürəyi yerindən oynamaq (qopmaq) – bax ürəyi qopmaq. Bu an birdən aşağıdan elə bir qışqırıq qopdu ki, ürəyim yerindən oynadı. Ə. M.. Ürəyi yerinə gəlmək – bərk həyəcandan, qorxudan sonra sakitləşmək, rahat olmaq, asudə nəfəs almağa başlamaq. Tamaşanın ürəyi yerinə gəldi. M. C.. Ürəyi yuxalmaq – bax ürəyi kövrəlmək. Bunları düşünə-düşünə Çimnaz arvadın ürəyi yuxaldı, gözlərinə yaş gəldi. Ə. Ə.. Ürəyi yumşalmaq – acığı soyumaq, qəzəbi keçmək, mülayimləşmək. Qəmərin ürəyi yumşaldı, gözlərinin yaşını abi-niysan kimi töküb dedi: – Mehriban dayı, mən yuxu görmüşəmsə, bəs bu üzük nədir? (Nağıl). Sadıqla Kərimi görən kimi <Xanpərinin> ürəyi yumşaldı. Ə. Vəl.. Ürəyində daş bağlamaq – bax ürəyində qalmaq. Ürəyində gizlətmək – bax ürəyində saxlamaq 1-ci mənada. Arzusunu ürəyində gizlətmək. Ürəyində kök salmaq – unudulmamaq, həmişə yadda, xatirdə olmaq, unudulmaz olmaq, həmişəlik yadda qalmaq. İki xalqın ürəyində kök salıb; Füzulinin, Nəvainin qəzəli. S. Rüst.. Ürəyində qalmaq – 1) həyata keçməmək, yerinə yetməmək. <Ədalət Ehtişamiyə:> Bu mənfur niyyətiniz ürəyinizdə qalacaq, Sərhəng!. . Ə. Məmmədxanlı; 2) deyilməmiş qalmaq, ifadə edilməmiş halda qalmaq. Qaçayın sözləri bir nisgil kimi ürəyində qaldı. Ə. Vəliyev; 3) boğazında qalmaq (tikə və s.). Ürəyində yağ qalmamaq – bax ürəyinin yağı ərimək. Cəfərin ata və anasını gözləməkdən ürəyində yağ qalmamışdı. Ə. Vəl.. Ürəyində yer eləmək – unuda bilməmək, xatirindən çıxara bilməmək, həmişə yadında olmaq. Bu arzu onun ürəyində yer elədi. Ürəyindən çıxarmaq – qəlbindən çıxarmaq, unutmaq, birdəfəlik əl çəkmək. Məhəbbətini ürəyindən çıxarmaq. Kini ürəyindən çıxarmaq. – <Surxay Aydına:> Sən bu gün hər şeyi səmimi bir andla ürəyindən çıxar. C. C.. Ürəyindən xəbər vermək – 1) birinin ürəyində olan fikri qabaqcadan hiss edirmişcəsinə söyləmək, ifadə etmək. <Ana:> Can bala, – dedi, – ürəyimdən xəbər verdin! M. Rzaquluzadə; 2) ruhunu oxşamaq, xoşlandırmaq. Bu, hekayənin sarı simidir, bu sim lap yerində çalınır və oxucunun ürəyindən xəbər verir. M. İ.. Ürəyindən keçmək – ürəyində arzu etmək, istəmək. <Qaçayın> ürəyindən keçdi ki, Ataşla can-dildən söhbət eləsin. Ə. Vəl.. Ürəyindən qara qanlar axmaq (getmək) – acı, xoşagəlməz, yaxud qorxulu bir hadisəni, işi təsəvvürə gətirmək, dərin həyəcan və iztirab keçirmək. Poladzadə sakit qulaq asa bilmir, ürəyindən qara qanlar axırdı. Ə. Vəl.. <Nəcəf bəy Bəhruza:> <Məclis> üzdən sənə elə <təntənəli> görsənir, bacıoğlu, amma içəridə ürəyimizdən qara qanlar gedir. Ə. M.. Ürəyindən qoparıb (silib, çıxarıb) atmaq – bax ürəyindən çıxarmaq. Oğlan bura gəlməyinə peşman olmuşdu və qəlbində qəflətən baş qaldırmış bu hissi boğmağa çalışırdı. Boğdu bu hissi. Ürəyindən çıxarıb, bayaq gözlərinə görünən ağ pərdənin arxasına atdı. . . İ. Məlikzadə. Ürəyindən olmaq – istədiyi, arzu etdiyi kimi olmaq. Aygünün də ürəyindən oldu bu xəbər. . . S. V.. Ürəyindən silmək, silib (çıxarıb) atmaq – bax ürəyindən çıxarmaq. <Nəcəf:> Eybi yoxdur, – dedi, – mən sənin etdiklərinin hamısını ürəyimdən silib ataram. Q. İlkin. Ürəyindən tikan çıxarmaq – tam razı salmaq, məmnun etmək. Deyilənlər ürəyimdən tikan çıxartdı; // birisindən başqasının qisasını almaq, birisinin arzusunu yerinə yetirməklə onu tam razı salmaq, məmnun etmək. <Nisə xanım Şeydaya:> Vahidova hücum eləmisən, ürəyimdən tikan çıxartmısan. Ə. M.. Ürəyinə dağ basmaq (vurmaq, qoymaq, çəkmək) – ürək ağrısı vermək, əzab və iztirab vermək, cəfa vermək, incitmək. <Camal:> Eh, ay Nəbi dayı, bəylər çoxlarını qabıqdan çıxarıblar. Mənim ürəyimə də dağ çəkiblər. Ə. Abasov. Ürəyinə dağ-dağa düşmək – təşvişə, qorxuya düşmək, şübhəyə düşmək. Ürəyinə dağ-dağa(lar) gətirmək (salmaq) – cürbəcür şübhələrlə özünü narahat etmək, təşvişə salmaq. <Nurulla:> Uf, arvad, sağ olasan səni, niyə ürəyinə dağdağalar gətirirsən? E. Sultanov. Ürəyinə dammaq – qabaqcadan hiss etmək, duymaq, sezmək. <Sona Mahmuda:> Elə bil ürəyimə dammışdı ki, gələcəksən. Z. Xəlil. Ürəyinə dərd eləmək – bax ürəyinə salmaq. Ürəyinə dəymək – 1) bax ürəyini vurmaq. Mən sənə dedim ki, «bir az az ye, çünki turşdu, ürəyinə dəyər». M. Ə. Sabir; 2) incitmək, qəlbini qırmaq, könlünü qırmaq, toxunmaq. <İbrahim:> Onun ürəyinə dəymək heç bir layiq iş deyildi. Ə. H.. Maarif müdirinin istehzalı rəftarı Rüstəm kişinin ürəyinə dəydi. M. İ.. Ürəyinə düşmək – bax ürəyinə dammaq. Ürəyinə gəlmək – güman etmək, zənn etmək, fikrinə gəlmək. <Surxay Aydına:> O zavallı <Gültəkin> sənin rahatlığın üçün hər bir şeyi, hətta canını belə əsirgəmirkən sənin gör nə kimi şeylər ürəyinə gəlir. C. C.. Ürəyinə gətirmək – fikrinə gətirmək, ehtimal etmək, güman etmək. Belə şeyləri ürəyinə gətirmə. Ürəyinə girmək – müxtəlif yollarla öz tərəfinə çəkməyə, ələ almağa çalışmaq. Ürəyinə işləmək – təsir etmək, mütəəssir olmaq. Ürəyinə qara-qura gəlmək – ürəyinə şübhəli şeylər gəlmək, ürəyinə qara fikirlər gəlmək. <Nisə xanım Sədəfə:> Amma ürəyinə qara-qura gəlməsin. Ə. M.. Ürəyinə qaynar su səpmək – bax ürəyinə dağ basmaq. Ürəyinə ləkə (xal) düşmək – bir şeydən şübhələnməyə başlamaq. <Şirəlinin> ürəyinə balaca xal düşdüsə də, üzə vurmayıb dedi. S. Rəh.. Ürəyinə ləkə (xal) salmaq – şübhələndirmək, ürəyinə şübhə salmaq. Ürəyinə od düşmək – bax ürəyi od tutmaq (od tutub yanmaq). Ürəyinə od salmaq – bərk həyəcanlandırmaq, sarsıtmaq. Ürəyinə ox batsın! (batmış!) – bax ürəyinə güllə dəysin! (dəymiş!). Ürəyinə salmaq – bir şeyə çox həssaslıqla yanaşmaq, bir şeyə qarşı hədsiz həssaslıq göstərmək, bir şeyi özünə dərd eləmək. <Pəri:> Bəhram! Sən ürəyinlə çox danışırsan. Ürəyinə heç bir şey salma! C. C.. Almanı alma, gəlin! Al yerə salma, gəlin; Evdə söz-sov çox olar; Ürəyinə salma, gəlin! (Bayatı). Ürəyinə su (soyuq su) səpmək – sakitləşdirmək, xatircəm etmək, rahatlandırmaq. Camal danışdıqca elə bil Qərənfilin yanıqlı ürəyinə soyuq su səpirdilər. Ə. Vəl.. Ürəyinə toxunmaq – bax ürəyinə dəymək. <Aydəmir:> Aydəmiri torpaqlara gömməmiş heç kəs onun ürəyinə toxunmaz. Unutma! C. C.. «Azərbaycan!» – deyiləndə ayağa dur ki; Füzulinin ürəyinə toxuna bilər. M. Araz. Ürəyinə yağ kimi yayılmaq – çox xoşuna gəlmək, çox ləzzət vermək, çox xoş gəlmək. Bu sözlər ürəyimə yağ kimi yayıldı. Ürəyinə yatmaq (yapışmaq) – xoşuna gəlmək, xoşlamaq, bəyənmək. <Əsgər:> Gördüyüm qızlardan da xoşum gələni, ürəyimə yatanı bir nəfər olubdur. Ü. H.. Yaxından baxıb bələd olduqca Fərhadoğlunun ürəyi Əmiraslan babaya daha artıq yapışır. S. R.. <Nazlı Nataşaya:> Bizdə belədir. Elə ki oğlan ürəyinə yatdı, əvvəlcə ona göz-qaş elə. Ə. M.. Ürəyinə yol tapmaq – birinin məhəbbətini, hüsn-rəğbətini qazanmaq. Ürəyinə güllə dəysin! (dəymiş!) – qarğış ifadəsi. Ürəyini açıb ortaya tökmək – bax ürəyini açmaq 1-ci mənada. Telli bütün ürəyini açıb ortaya tökmüşdü. S. H.. Ürəyini açmaq – 1) ürəyindəkiləri açıb demək, ürək sirrini demək, danışmaq; 2) sevindirmək, şadlandırmaq, qəmini, qüssəsini unutdurmaq. Usta Murtuz xəstənin ürəyini açmaq üçün şirin söhbətlər elədi, məzhəkə dedi. M. C.. Lakin bunların heç birisi qızın ürəyini açmırdı. Q. İlkin. Ürəyini ağrıtmaq – bax ürəyini incitmək. Bu duyğu Nərimanın ürəyini ağrıtdı. M. C.. Ürəyini almaq – incimiş bir adama xoş sözlər söyləyərək onu sakitləşdirmək, incikliyini unutdurmağa çalışmaq. Qurban ustanın ürəyini almaq, onu sakitləşdirmək üçün ciddi dedi. M. Süleymanov. Ürəyini boşaltmaq – ürəyində nə varsa hamısını söyləyib sakitləşmək, rahatlanmaq. Mirzə Cavad o ki demək idi, oğluna deyib ürəyini boşaltdı. Ə. H.. <Yusif:> Dedim, qoy ürəyini boşaltsın, axıra qədər dinməzcə qulaq asdım. B. Bayramov. Ürəyini buz kimi saxlamaq – tamamilə sakit olmaq, xatircəm olmaq, soyuqqanlılıq göstərmək. Ürəyini çalmaq – bax ürəyini ovlamaq. Ürəyini çəkmək (çürütmək) – üzüntü vermək, əldən salmaq, canını üzmək, usandırmaq, üzmək. Ürəyini dəlmək (deşmək, didmək) – ruhi əzab vermək, incitmək, əziyyət vermək. <Banı:> Banının ürəyin deşdin; Boynuna xələtin biçdin. «Aşıq Qərib». <Solmaz Altunbaya:> Fəqət neçin ürəyimi didirsən! C. C.. Ürəyini dindirmək – oxşamaq, əzizləmək, nəvaziş göstərmək. Ürəyini düşürmək – bax ürəyini qoparmaq. Ürəyini ələ almaq – rəğbətini, hüsn-təvəccöhünü, sevgisini qazanmaq. <Müəllim> bir gənclərin ürəyini deyil, hətta qocaların da ürəyini ələ almağı bacarırdı. S. H.. Ürəyini əritmək – bax ürəyinin yağını əritmək. Ürəyini gen saxlamaq – narahat olmamaq, xatircəm olmaq. Ürəyini gəmirmək – bax ürəyini yemək. <Rəşid:> Yenə də dumanlı bir şübhə ürəyimi gəmirirdi. İ. Hüseynov. Ürəyini gizlətmək – öz fikrini, niyyətini gizli saxlamaq, ürəyindəkiləri deməmək. Ürəyini incitmək – mənəvi əzab və iztirab vermək. Ürəyini isitmək – sevindirmək, şadlandırmaq, fərəhləndirmək. Günəş və gülüş hamının ürəyini isidirdi. S. Rəh.. Ürəyini qan etmək (qana döndərmək) – iztirab vermək, ruhi əzab vermək, incitmək. Genə kimlər ürəyini qan edəcəksən, ey məh! S. Ə. Ş.. Bu mehriban, bu qayğılı sözlər Dilavərin ürəyini qana döndərdi. V. Şıxlı. Ürəyini qısmaq – bax ürəyini sıxmaq. Leyla uşaqların ürəyini qısmamaq üçün Qəşəmlə olan münasibətlərini qızlarına bildirməmişdi. S. R.. Ürəyini qopar(t)maq – bərk qorxutmaq, dəhşətləndirmək. Ürəyini qoparıb vermək – bax ürəyini yedirtmək. Ürəyini qoymaq – bax ürəyini vermək. Ürəyini qubarlatmaq (qubar etmək) – ruhi əzab, iztirab vermək, bıqdırmaq, cana gətirmək. Ürəyini qurd yemək – daxili həyəcan və iztirab keçirmək, bir şeyin aqibətindən dolayı çox narahat olmaq. Ürəyini oxşamaq – xoşuna gəlmək, ləzzət vermək, zövq vermək, xoşlamaq. Ürəyini oxumaq – ürəyindəkiləri başa düşmək, hiss etmək. Ürəyini ovlamaq – özünü sevdirmək, özünə məftun etmək. Ürəyini ovuşdurmaq – bax ürəyini yemək. Ürəyini partlatmaq (parçalamaq, parçaparça eləmək) – ağır ruhi əzab vermək, incitmək. Ürəyini salmaq – bax ürəyini qoparmaq. Ürəyini sərinləşdirmək – rahat etmək, sakitləşdirmək, xatircəm etmək. Ürəyini sıxmaq – sıxılmaq, darıxmaq, dərd çəkmək, fikir eləmək. <Məşədi Oruc:> Ay yazıq bala, ürəyini sıxma, sən dəxi yetim deyilsən. C. M.. <Qarı nənə:> Sağdır, qızım, sağdır. Sən heç ürəyini sıxma! M. D.. Ürəyini sındırmaq – bax ürəyinə dəymək 2-ci mənada. <Pəri xanım:> Mən gərək ürəyimi sındıram, mənə zülm edən namərddən qisas alam. Ə. H.. <Bəhram:> Pəri! Sara bizə mane ola bilməyəcək. Yetimdir, onun ürəyini sındırmamalıyıq. C. C.. Ürəyini siyirmək – doydurmayan, aclığı rəf etməyən yemək haqqında. Ürəyini soyutmaq – bax ürəyinə su səpmək. <Mustafa> . . bununla ürəyini soyutmaq istəyirdi. S. Vəliyev. Ürəyini şan-şan etmək – bax ürəyini parçalamaq. <Dərviş:> Ciyər yaralarımı təzələməkdən, ürəyimi şan-şan etməkdən sənə fayda varmı? A. D.. Ürəyini üzmək – 1) bax ürəyini çəkmək; 2) üzmək, əldən salmaq, taqətdən salmaq, yormaq. Ustanın azarı gün-gündən şiddətlənirdi, bədəni zəifləşib gücdən düşürdü. Soyuq və aclıq ürəyini üzürdü, sifətində həyat nişanəsi yox idi. Ç.. Ürəyini vermək – bütün varlığı ilə bağlanmaq, candan sevmək. O, bircə arzuya, bircə niyyətə; Verdi ürəyini, verdi büsbütün. B. V.. Ürəyini vurmaq – təngə gətirmək, bezdirmək, bıqdırmaq, usandırmaq. Ürəyini yandırmaq – dərin təsir etmək, həyəcan və iztirab çəkdirmək. <Qoşatxan:> Laqeydlik kənd müəllimi üçün dözülməz bir bəladır, deməli, heç şey onun ürəyini yandırmır. M. İ.. Ürəyini yaralamaq – bax ürəyini qubar- latmaq. Ürəyini yarmaq – bax ürəyini qoparmaq. Ürəyini yedirtmək – həddən artıq əzizləmək, nəvaziş göstərmək, qeydinə qalmaq. Ürəyini uşaqlarına yedirtmək. Ürəyini yerindən oynatmaq – bax ürəyini qopar(t)maq. Ürəyini yeyə-yeyə qalmaq – intizar və təşviş içində olmaq, ağır iztirab içində gözləmək, nigarançılıq çəkmək. Ürəyini zorlamaq – ürəyi istəmədiyi halda bir işi görməyə, qəbul etməyə, bir şeylə razı olmağa özünü məcbur etmək. <Aydın:> İki aydan bəri nə qədər ürəyimi zorlayıramsa olmur. C. C.. Ürəyinin başı (ucu) ağrımaq (yanmaq, sızıldamaq, sökülmək) – bax ürəyi ağrımaq. İlk dəfə idi ki, Sadıq kişi oğlunun – əziz-xələf oğlunun səsindəki həzin riqqəti görüb duyur, ürəyinin başı ağrıyırdı. M. C.. Bülənd ürəyinin başı sökülmüş kimi dərin bir qəlb ağrısı ilə <Sonadan> aralandısa da, düz qabağında durub iri əli ilə onun başını oxşadı. Ə. Ə.. Ürəyinin içini yemək – bax ürəyini yemək. <Xanımnaz Almaza:> Ay balam, səhərdən hardasan? Ürəyimin içini yemişəm. C. C.. Ürəyinin qanı ilə – dərin kədər hissi ilə, böyük hüznlə, ürəyi yanayana. Ürəyinin qurdunu öldürmək – azacıq yemək, bir balaca yemək. Ürəyinin quşu uçmaq – bax ürəyi uçmaq. Ürəyinin telləri əsmək – bax ürəyi əsmək 2-ci mənada. <Məzlum:> Birdən stolun üstündəki skripkanı gördükdə ürəyimin telləri əsdi, nə edəcəyimi bilmədim. S. Vəliyev. Ürəyinin ucu göynəmək – bax ürəyinin başı ağrımaq. Ürəyinin yağı (piyi) ərimək – bax ürəyi ərimək. <Qərib:> Səni gördüm, ağlım oldu pərişan; Əridi ürəyimin yağı, Ağcaqız! «Aşıq Qərib». Ürəyinin yağını (piyini) əritmək – xoşagəlməz bir şeyin aqibətini gözlədə-gözlədə iztirab vermək, incitmək, mənəvi əzab vermək. <Bərbərzadə:> Maral, gəl məni incitmə. Onsuz da ürəyimin yağını əritmisən. S. Rəh.. Ürəyinin yağını (piyini) yedirtmək – bax ürəyini yedirtmək. Ürəyinin yağını (piyini) yemək – bax ürəyini yemək. Ürəyinin yanğısını söndürmək – susuzluğunu rəf etmək, su içmək. <Əliqulu:> Ürəyimizin yanğısını söndürmək ümidindən əl çəkib avtobusun yola düşməsini gözləməli olduq. S. Rəh..